Musul Bölgesinde Büyük Selçuklu Hâkimiyeti

[moments]

Musul Bölgesinde Büyük Selçuklu Hâkimiyeti
Doğudan hızla batıya doğru genişleyen Büyük Selçuklu Devleti, Abbasî Halifeliğiüzerinde de büyük tesirler yaratıyordu. Tuğrul Bey, Halife Kaim bi-Emrillah'ın çağrısı üzerine Horasan'dan Bağdad'a gitmiş ve burada iken Musulve civarındaki Muzar bölgesini Arap Emiri Kureyş b. Bedran b. Mukallid b. Müseyyeb el Ukaylî'nin elinden almıştır.
Tuğrul Bey, 1057 senesinde halifenin kızıyla evlendi ve kendisine yedi kat hil'at giydirilerek zabtettiği yerlerde "saltanat hukuku hariç" olmak üzere istediği gibi hüküm sürmesine müsaade eden bir fermân ve "Sultanü'l-meşrık ve'l-mağrib" ünvanıverildi ve aynı yıl Musul'un idaresini İbrahim Yınal'a bıraktı.

İbrahim Yınalçok geçmeden Fatımîlerile Halife Kaim bi-Emrillah'ın Türk komutanlarından Arslan Besasiri'nin teşviki ve desteği ile isyan etti. Tuğrul Bey, İbrahim Yınal'ın üzerine gitmek için Bağdad'tan ayrıldığı anda Besasiri Bağdad'a girerek (1058) hutbeyi Fatımî Halifesi el-Mustansır adına okuttu. Tuğrul Bey bunun üzerine Alparslan, Kavurdve Yakutî'nin yardımlarıyla Rey'de İbrahim'i yakalattı ve yayının kirişi ile boğdurduktan sonra Bağdad'a dönerek halifeyi tekrar makamına oturttu (1060).

Tuğrul Bey'in vefatıyla Büyük Selçuklu tahtına oturan Alparslan, Musul'un idaresini Şerefü'd-devle Kureyş'e vermişti (1067). Alparslan'ın 1079'da katledilerek şehit olması üzerine yerine geçen oğlu Melikşah, Vezir Nizamülmülk'ün damadı Fahrü'd-devle Muhammed b. Cüheyr tarafından Mervanî Devleti üzerine sefer için ikna edilmiş, hazırlanan orduya da Artuk Beyve Arap Emiri Seyfü'd-devle komuta etmişti. Savaş neticesinde Diyarbekir ve Meyyafarikin ele geçirilmiş, böylece Mervanî Devleti ortadan kaldırılmıştı (1084). Bu savaştan sonra Sultan Melikşah, Mervanî Devleti'nin yanında yer alan Musul Emiri Şerefü'd-devle Müslim üzerine yürüyüp Musul'u almış, fakat Tekiş'in isyanı yüzünden Musul'u tekrar Müslim'e bırakmak zorunda kalmışsa da çok geçmeden Müslim yenilgiye uğratılmış ve Musul'a Kasımü'd-devle lakabıyla tanınan Aksungurtayin edilmişti.
Melikşah'ın ölümünden sonra ortaya çıkan taht mücadeleleri, Melikşah'ın kardeşi Tutuş'un Rey'de yapılan savaş esnasında öldürülmesiyle son buldu ve BerkiyarukBüyük Selçuklutahtına oturdu (1095).

Sultan Berkiyaruk Musul emiri olarak Kürboğa'yı tayin etti. Kürboğa'nın emirliği Berkiyaruk tarafından Haçlılar üzerine seferle vazifelendirilmesi ile daha da önem kazanmıştır. Haçlılar Antakya'ya girip Türk ve Müslüman halkı kılıçtan geçirdikten sonra Antakya önlerine gelen Kürboğa'nın idaresindeki birleşik Selçuklu ordusu, Suriye emir ve meliklerinin geçimsizliği yüzünden Haçlılara karşı başarılı olamadı. Kürboğa kuvvetlerini Musul'a çekmek zorunda kaldı ve Haçlılar bundan sonra Kudüs'e kadar ilerleyerek burayı işgal ettiler (1099).

Sultan Berkiyaruk'a karşı Gencevâlisi olan kardeşi Muhammed Taparisyan etmiş ve Azerbaycan dahil Rey'e kadar ilerlemeyi başarmıştı. Irak emirleriBerkiyaruk safına geçerken diğer kardeşi Sencer, Muhammed Tapar tarafını tutmuş, Hemedan'da yapılan savaşta Tapar, Berkiyaruk karşısında yenilgiye uğramış, veziri Müeyyedü'l-mülk esir alınmış ve öldürülmüştü (1101). Tapar ve Sencer tekrar toplanarak Bağdad'a yürüdüler ise de Halife Muztazhir'in araya girmesi ile antlaşma sağlanmıştı. Bu antlaşmaya göre Berkiyaruk "sultan", Tapar "melik" olarak tanınıyordu. Muhammed Tapar Arran, Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezîreve Musul'a hâkim olmasına rağmen çok geçmeden tekrar sultanlık iddiasında bulunmuştu. Antlaşmanın bozulması üzerine iki taraf arasında meydana gelen savaşta Tapar yine yenilerek kaçtıysa da Berkiyaruk'un hastalanması sebebiyle yeni bir antlaşma yapılmıştı. Buna göre; Büyük Selçuklu Devletiikiye bölünüyor, Muhammed Tapar Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezîre, Musul ve Suriye'de "sultan" olarak tanınıyordu.